अतिवृष्टीचे संकट ते संधी: रब्बी हंगामात ‘हे’ पीक नियोजन ठरू शकते फायदेशीर!

हरभरा, गहू, मका ते भाजीपाला; बहुपीक पद्धतीचा अवलंब आणि खर्च कमी करून उत्पादन वाढवण्यावर द्या भर, ॲग्रोस्टार तज्ज्ञांचा सल्ला

राज्यात परतीच्या पावसाने आणि अतिवृष्टीने खरीप हंगामाचे मोठे नुकसान झाले आहे. सोयाबीन, मूग, उडीद यांसारखी पिके हातून गेली आहेत, तर उभी असलेली कापूस, तूर, ऊस, हळद आणि आले या पिकांनाही मोठा फटका बसला आहे. या संकटामुळे हवालदिल झालेल्या शेतकऱ्यांसमोर आता रब्बी हंगामाचे नियोजन करण्याचे मोठे आव्हान आहे. मात्र, या संकटातही योग्य नियोजन केल्यास संधी शोधता येऊ शकते. ॲग्रोस्टारचे कृषी डॉक्टर तेजस कोल्हे यांनी सध्याची परिस्थिती लक्षात घेता शेतकऱ्यांसाठी सविस्तर पीक नियोजन आणि व्यवस्थापन याबाबत मार्गदर्शन केले आहे.

सध्याची परिस्थिती: खरीप हंगामाचे नुकसान आणि जमिनीतील बदल

यावर्षी झालेल्या अतिवृष्टीमुळे अनेक पिकांचे मोठे नुकसान झाले आहे.

• सोयाबीन, मूग, उडीद: ही पिके फुलोरा अवस्थेत असताना पावसाने ओढ दिली आणि पक्वतेच्या अवस्थेत अतिवृष्टी झाल्याने अक्षरशः खराब झाली आहेत. यामुळे पुढील वर्षी सोयाबीनच्या दरात वाढ होण्याची शक्यता आहे.

• जमिनीतील ओलावा आणि रोगांचा धोका: सततच्या पावसामुळे जमिनीत ओलावा जास्त काळ टिकून राहिला आहे. यामुळे रब्बी हंगामात, विशेषतः हरभरा पिकात मर रोग (मूळकूज) यांसारख्या बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव वाढण्याचा मोठा धोका आहे.

रब्बी हंगामाचे पीक नियोजन: कोणत्या पिकाला प्राधान्य द्यावे?

१. हरभरा (चना): मुख्य पीक, पण व्यवस्थापन आवश्यक

महाराष्ट्रात रब्बी हंगामातील सर्वात मोठे पीक म्हणजे हरभरा. मात्र, यावर्षी मर रोगाचा धोका पाहता बागायती हरभरा लागवडीवर भर देण्याचा सल्ला दिला जात आहे.

• लागवड पद्धत: सपाट वाफ्याऐवजी गादी वाफ्यावर किंवा सरी-वरंब्यावर लागवड करा. यामुळे अतिरिक्त पाण्याचा निचरा होण्यास मदत होईल.

• सिंचन: ठिबक किंवा तुषार सिंचनाचा वापर करून पाण्याचे आणि खतांचे अचूक व्यवस्थापन करा.

• रोग नियंत्रण: मर रोगाचा धोका टाळण्यासाठी बीजप्रक्रिया अत्यंत महत्त्वाची आहे. तसेच, पीक फुलोरा अवस्थेत असताना बुरशीनाशकांची फवारणी किंवा ठिबकद्वारे वापर करणे फायदेशीर ठरेल.

२. गहू: पाण्याची उपलब्धता, पण योग्य वाण आणि पेरणी गरजेची

यावर्षी पाणी मुबलक असल्याने गव्हाचे क्षेत्र वाढण्याची शक्यता आहे. मात्र, केवळ पेरणी करून चालणार नाही, तर उत्पादन वाढीसाठी शास्त्रीय पद्धतींचा अवलंब करणे आवश्यक आहे.

• बियाणे: संशोधित (Research) वाणांची निवड करा.

• पेरणी पद्धत: दाट पेरणी टाळा. उभी पेरणी करा आणि प्रति एकर केवळ २०-२२ किलो बियाणे वापरा. यामुळे फुटव्यांची संख्या वाढून उत्पादनात वाढ होते.

३. मका: एक उत्तम आणि फायदेशीर पर्याय

ज्या शेतकऱ्यांच्या जमिनीतून खरीप पिके गेली आहेत, त्यांच्यासाठी मका एक उत्तम पर्याय ठरू शकतो.

• दुहेरी मागणी: मक्याला दाण्यांसाठी (कोंबडी खाद्य, इथेनॉल निर्मिती) आणि चाऱ्यासाठी (मूरघास – Silage) मोठी मागणी आहे.

• कमी कालावधी: मक्याचे पीक कमी कालावधीत काढणीला येते. ॲग्रोस्टारचा ‘१२३५’ हा वाण १२० दिवसांचा असला तरी, मूरघाससाठी तो १००-१०५ दिवसांत काढता येतो, ज्यामुळे वेळेची बचत होते.

४. भाजीपाला पिके: कमी कालावधीत जास्त नफा

• बटाटा: उत्तर भारतात अतिवृष्टीमुळे बटाटा पिकाचे मोठे नुकसान झाले आहे. त्यामुळे येत्या काळात बटाट्याला चांगला भाव मिळण्याची शक्यता आहे. ७०-७५ दिवसांत येणारे हे पीक एक चांगला पर्याय ठरू शकते.

• कलिंगड आणि खरबूज: ज्या शेतकऱ्यांना बाजाराचे नियोजन करणे शक्य आहे, त्यांनी डिसेंबर महिन्यात कलिंगड किंवा खरबूज लागवडीचा विचार करावा. फेब्रुवारी-मार्च महिन्यातील रमजानच्या काळात या फळांना चांगली मागणी असते.

उभ्या पिकांचे व्यवस्थापन कसे करावे? (ऊस, हळद, आले, तूर)

अतिवृष्टीमुळे ऊस, हळद, आले आणि तूर यांसारख्या उभ्या पिकांच्या मुळांच्या कक्षेतून अन्नद्रव्ये वाहून गेली आहेत (Leaching). त्यामुळे पिकांना तातडीने पोषण देणे गरजेचे आहे.

• तात्काळ उपाय: फवारणीद्वारे विद्राव्य खते (उदा. १९:१९:१९), सूक्ष्म अन्नद्रव्ये (Chelated Micronutrients) आणि समुद्री शेवाळ अर्क (Seaweed Extract) द्या. यामुळे पिकांना लगेच ऊर्जा मिळेल.

• दीर्घकालीन उपाय: जमिनीत वापसा आल्यानंतर डीएपी, १०:२६:२६, सल्फर, मॅग्नेशियम सल्फेट आणि सेंद्रिय खतांचा (शेणखत, कोंबडखत) वापर करा.

एकात्मिक पीक पद्धतीचा अवलंब करा

एकाच पिकावर अवलंबून न राहता, शेतकऱ्यांनी आपल्या शेतीत बहुपीक पद्धतीचा (Multi-cropping) अवलंब करावा. यामुळे नैसर्गिक आपत्ती किंवा बाजारभावातील चढ-उतार यांमुळे होणारा धोका विभागला जातो आणि आर्थिक नुकसान टाळता येते.

एकंदरीत, यावर्षीचा रब्बी हंगाम आव्हानात्मक असला तरी, योग्य नियोजन, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर आणि बाजाराचा अंदाज घेऊन पिकांची निवड केल्यास शेतकरी या संकटातून बाहेर पडून चांगला नफा मिळवू शकतो.